Περιγραφή των χειρογράφων της
Κοπτικής γλώσσας, τα οποία
ευρίσκονται στην Ελλάδα
Τόμος Α' της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Μουσείου
Μπενάκη, και Ιεράς Μονής Ιβήρων Αγίου Όρους
Υπό : maged Raouf
Υποψηφίου Διδάκτορας
της θεολογικής Σχολής
του Πανεπιστημίου Αθηνών

Εισαγωγικά και πριν να αρχίσω την ανάπτυξη του θέματος Αισθάνομαι βαθιά ευλάβεια και απέραντη ευγνωμοσύνη αισθάνομαι προς τον Παντελεήμονα Δημιουργό μας, διότι μου δόθηκε η ευκαιρία να έχω πρόσβαση στα χειρόγραφα της κοπτικής γλώσσας που ευρίσκονται στην Ελλάδα, όπως προκύπτει από τα μέχρι τώρα στοιχεία που έχω συγκεντρώσει.

Από τις αρχές του 17ου αιώνα τα περισσότερα χειρόγραφα της κοπτικής γλώσσας που βρίσκονταν στις βιβλιοθήκες των πανεπιστημίων των ευρωπαϊκών χωρών και στα μουσεία της Αμερικής, της Ευρώπης και της Ασίας μεταφερθέντα εκεί με παράνομο τρόπο, μέσω αρχαιοκαπήλων, και από τις αρχές του 19ου αιώνα από διάφορους ερευνητές εκδόθηκαν κατάλογοι των εκτός Αιγύπτου ευρισκομένων χειρογράφων. Αττό εκεί και πέρα κατάλαβαν τη σημασία και την πολυτιμότητα των περιεχομένων των χειρογράφων της κοπτικής γλώσσας και μ' αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκε η επιστήμη της Κοπτολογι'ας

Ευθύς εξ' αρχής, θέλω να προσελκύσω την προσοχή του αναγνώστη, στο γεγονός ότι μέχρι τώρα δεν είχε γίνει καμία επιστημονική έρευνα, όσον αφορά τα χειρόγραφα της κοπτικής γλώσσας που είναι στην Ελλάδα, εκτός από μία προσπάθεια του Σεβασμιότατου κ. Δημητρίου Τρακατέλλη, Αρχιεπισκόπου Αμερικής, αλλά
και αυτή χωρίς κανένα σημαντικό αποτέλεσμα, παρόλο που ο προαναφερθείς Σεβασμιότατος είναι ένας σπό'τους

ολίγους ειδικούς, που γνωρίζουν τα κοπτικά πολύ καλά Πάντως του οφείλουμε χάρη που αναγνώρισε και προσδιόρισε τη γλώσσα που χρησιμοποιούνταν στα χειρόγραφα αυτά, Η ταξινόμηση των χειρογράφων αυτών
σε κατηγορίες έγινε από τον υπογράφοντα την παρούσα εργασία, μετά τον Φεβρουάριο του 2001, με πολλές και

κοπιαστικές προσπάθειες. Τα περισσότερα χειρόγραφα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος ανήκαν στον Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου, της κοπτικής κοινότητας Ταμιάθεως, όπου υπήρχε μεγάλη ελληνική παροικία, εκτός από το [3550 Δ], το οποίο βρισκόταν αλλού. Ίσως κάποιοι να πήραν μερικά
.
χειρόγραφα μαζί τους και το 1978, τα πρόσφεραν στην Εθνική Βιβλιοθήκη, όπως φαίνεται στο χειρόγραφο υπ'
αριθμόν 3550 Α, φ. 58. Το χειρόγραφο 3550 Δ, που περιέχει την Ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδας, που τελείται κατά τον σημερινό τρόπο, έχει μεγάλη σπουδαιότητα, εφόσον γνωρίζουμε ότι ήταν στον Ιερό Ναό Άγιου Μποκτώρ, στο Πέρκετ Αλχαπάς, Παλαιό Καίρου, που ήταν από το 759 Μαρτύρων [=1042/43] μέχρι το 1407, και ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας κ. Γαβριήλ ο Β' (1131 -1146) τελούσε τις ιερές Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας, κατά το σημερινό τρόπο, με τη βοήθεια των μοναχών της Ι. Μ.Μεγάλου Μακαρίου και ότι ο Επίσκοπος ΕΙ Β3ΐιπ333 (Οξύρρυγχου) κ. Πέτρος (12ου αϊ. - 13ου αϊ.) [ βλ. Χειρόγραφο 179/ 312 λειτ. στο κοπτικό μουσείο του Καίρου ] ολοκλήρωσε τις Ακολουθίες αυτές. Και υπάρχει Χρονολογία 886 μαρ. [69/1170]. Έτσι καταλαβαίνουμε ότι το χειρόγραφο αυτό από τον 12ου αιώνα. Και είναι το πλησιέστερο χειρόγραφο για την περίοδο ζωής των συγγραφέων. Από αυτό διαπιστώνουμε την σπουδαιότητα αυτού του τόσο σπάνιου χειρογράφου. Το χειρόγραφο αυτό διατηρείται σε πάρα πολύ καλή μορφή (βλ.
φωτογραφία 1,2). Τα τέσσερα χειρόγραφα της Βιβλιοθήκης· του Μουσείου Μπενάκη (84, 85, 86 και 87 Μπενάκη) είναι

δωρεά της Οικογενείας του κ. Κωνσταντίνου Γ. Θεοτοκά από τις 27/8/1992, όπως φαίνεται στον κατάλογο της
βιβλιοθήκης. Αλλά το χειρόγραφο 110 Ταμείο Ανταλλαξίμων είναι από την Μικρά Ασία, και είχε μεταφερθεί στην Ελλάδα με την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1922. Τα ανωτέρω χειρόγραφα είχα την ευκαιρία να τα δω στις 28/5/2001. Όσον αφορά το χειρόγραφο που βρίσκεται στην βιβλιοθήκη της Ιεράς Μονής Ιβήρων, υπάρχει η πιθανότητα να μεταφέρθηκε εκεί από τον Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου της κοπτικής κοινότητας της Ρόδου, ή από τον Ιερό Ναό Αγ. Αντωνίου της Κοπτικής Κοινότητας της Λευκωσία, Κύπρου, (16ου αιώνα) και αυτό προκύπτει από τους εξής λόγους :

1. Τα τροπάρια και οι στίχοι είναι γραμμένα στα ελληνικά και δεν συνοδεύοντα! απόμετάφραση ούτε στα αραβικά ούτε στα κοπτικά. Αυτόσημαίνει ότι αυτός που χρησιμοποιούσε το χειρόγραφο, καταλάβαινε πλήρως τα ελληνικά (βλ. φφ-45 - 47, 317 - 318,321ν-325).

2.
Η Στάχωσης είναι κατά το βυζαντινό τρόπο. Το εν λόγω χειρόγραφο το είδα όταν πήγα ναπροσκυνήσω στην προαναφερόμενη Μονή, στις 24- 4- 2001.

Δηλαδή, αυτά τα χειρόγραφα είναι ; τέσσερα Καταμέρος (τρία στα κοπτικά και ένα στα αραβικά), δύο Ψαλμωδίες του μηνός Κοιάκ, δύο Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας και μία Δοξολογία των Αγίων, ένα Ευχολόγιο, ένα χειρόγραφο που περιέχει Τροπάρια και Κανόνες όλου του έτους, ένα Τέσσερα Ευαγγέλια (τετραυάγγελο), και ένα χειρόγραφο που περιέχει το Ευαγγέλιο του Λουκά.. Στην παρούσα εργασία μου ακολούθησα την εξής μέθοδο :

1. Αριθμός, Κωδικός,
2. Διαστάσεις,
3. Αριθμός φύλλων,
4. Χρονολογία,
5. Περιεχόμενο,
6. Γλώσσα,
7.Αντιγραφέας,
8. Κτήτωρ,
9. Αφιερωτής,
10. Διακόσμηση,
11. Στάχωσης.

Συντμήσεις : βλ. = Βλέπε, φ.= φύλλον, φ.φ.= φύλλα, μαρ . = Μαρτύρων . Ελπίζω το παρόν δημοσίευμα να είναι χρήσιμο στους ασχολούμενους με τα χειρόγραφα, και αν προκύψει κάποια απορία, ή κανένα σχόλιο, θα τα δεχόμουν
ευχαρίστως. Εν κατακλείδι, ευχαριστώ θερμώς όλους, όσοι με υποστήριξαν και με βοήθησαν, για να ολοκληρωθεί τούτο το πόνημα. Ειδικά ευχαριστώ τον Dr.Roushdi WB Dous στον οποίο έχω μεγάλη υποχρέωση για ό.τι αφορά τα χειρόγραφα της κοπτικής γλώσσας και τον καθηγητή μου, στην Αίγυπτο, κ. νβοιιί κβπίθι 03ουϋ, που μου δίνει, πολλές φορές, πάρα πολλές σημαντικές ιστορικές σημειώσεις, καθώς επίσης και τον καθηγητή κ- Παναγιώτη Νικολόπουλο, ο οποίος μας πληροφόρησε ότι υπάρχουν χειρόγραφα της κοπτικής γλώσσας στην Εθνική Βιβλιοθήκη, την Επιμελήτρια του Τμήματος χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης κυρία Αικατερίνη Κορδούλη, για την καλή συνεργασία της μαζί μου. Επίσης, ευχαριστώ τον κ. Αγαμέμνονα Τσελίκαν, υπεύθυνων του ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, που μου είχε δώσει ένα ηιίο-οτίΙπΊ του χειρογράφου της κοπτικής γλώσσας της Βιβλιοθήκης της Ιεράς Μονής Ιβήρων σαν δωρεά για την Κοπτοορθόδοξη Βιβλιοθήκη του Πατριαρχείου του Καΐρου, Επίσης θερμές ευχαριστίες απευθύνω στην κ. Μαρία Πολίτη και στον κ. ΗθεΙίΒΠΊ ΙϋΓ3^ίηΊ, οι οποίοι με βοήθησαν στην διατύπωση και στην μετάφραση, αντίστοιχα, θερμή υπήρξε η αγάπη του πατρός θεολόγου υπευθύνου της Βιβλιοθήκης της Ιεράς Μονής Ιβήρων και της κυρίας Πίτσας Τσάκωνα, υπευθύνου της Βιβλιοθήκης του Μουσείου Μπενάκη. Κατωτέρω παραθέτουμε κατάλογο που περιέχει στοιχεία από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, από το Μουσείο Μπενάκη και από την Ιερά Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους.


Α. Αθνηά Εθνίκη Βιβλιοθήκη της Ελλάδος :

3549 36 Χ 24,5 φφ, 268 1823
Περιεχόμενο : α) Ψαλμωδία του μηνός Κοιάκ 6: κατά την κοπτική ορθόδοξων Εκκλησία,
β}Δώδεκα ψαλία (τροπάρια) του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, ένα γ;α κάθε μήνα.
Γλώσσα : Κοπτικά και Αραβικά.
Αντιγρ. : Μποκτώρ του Αβάντ "από την Ζέφτα". (φφ. 44,208)
Χρονολ. : Παρασκευή 28 Μπσώνα / 1539 Μαρτύρων [4 Ιουλίου 1823] (φ. 208).
Κτήτωρ : Ιερός Ναός Αγίου Γεωργίου Ταμιάθεως, Αίγυπτος (φφ. 257ν, 267).
Αφιερωτής ; Αμπντό του Αμπράχημ (φ. 268).
Διακόσμηση : Λιτά ερυθρόγρσφα επίτιτλα
Σταχωσης : Εκ δέρματος και χάρτου.

3550 Αποτελείται από σπαράγματα έξι διαφορετικών χειρογράφων
Στάχωσης : Εκ δέρματος και χάρτου.

3550 Α 31 Χ 21 φφ. 37 αρχ. 19ου αϊ..
Περιεχόμενο : Καταμέρος των μηνών "Χατωρ", "Κοιάκ", "Μπαώνα" και Αμπίμπ"

3550 Β 31X21 φφ. 6 αρχ. 19ου αϊ.
Περιεχόμενο : Καταμέρος του μηνός "Τούμπα"11.

3550 Γ 29,5X20,5 φφ. 98 αρχ. 19ου αϊ.
Περιεχόμενο : Καταμέρος του μηνός "Αμπίμπ".
Κτήτωρ : Ίσως τα τρία χειρόγραφα ανήκαν επίσης στον
Ιερό Ναό Αν. Γεωργίου Ταμιάθεως.

3550 Δ 31X23 φφ. 26 12συαι.
Περιεχόμενο : Ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδος , πολύ σημαντικό χειρόγραφο (βλ, την Εισαγωγή)..
Γλώσσα : Κοπτικά και σημειώσεις στα Αραβικά12.
Κτήτωρ : α) Ιερός Ναός Αγίου Μποκτώρ - "Βίκτωρ", Πέρκετ Αλχαπάς, 886 μρο.[ 69 /1170 ]. β) Ιερός Ναός Αγίου Τάντρος - "Θεόδωρος", Χάρετ Αλρουμ,Μασρ Ελ Μαχρούσα, Κάιρο 13 (φ, 338 = 24)14. .
Διακόσμηση : Περίτεχνα πολύχρωμα επίτιτλα, και αρχικά.

3550 Ε 30X20 φφ. 9 σρχ.19ουαι15
Περιεχόμενο : Καταμέρος των μηνών "Τούτ"16, Χάτωρ και Τούμπα
Γλώσσα : Αραβικά μόνο.

3550 ΣΤ 17X10,5 φφ. 9 19ου αϊ.
Περιεχόμενο : Δοξολογία των Αγίων - Δεμιάνης
Παρθενομάρτυρος, Αγίου Γεωργίου και Δήμα (που ήταν ληστής ο εκ δεξιών του Σταυρού του Χριστού).
Γλώσσα : Αραβικά μόνο

Β. Μουσείο Μπενάκη
84 Μπενάκη 22,5X16 φφ. 67 19ου σι.
Περιεχόμενο : Ακολουθία της Μεγάλης Εβδομάδας εκτός από τις περικοπές Ευαγγελίων και των Προφητειών.
Γλώσσα : Κοπτικά και Αραβικά.
Αντιγρ. : Ίσως ο π. Αμπντ Ελμεσήχ [=Χριστόδουλος]
Ελμασόντη Ελμπαραμόση
Διακόσμηση : Περίτεχνα πολύχρωμα επίτιτλα, και αρχικά.
Στάχωσης : Εκ δέρματος και χάρτου.

85 Μπενάκη 16X11 φφ. 142 18ου σι
Περιεχόμενο : Τροπάρια και κανόνες για όλο το χρόνο.
Γλώσσα : Κοπτικά και σημειώσεις στα Αραβικά.
Κτήτωρ : Αμπντ Ελ Μαλάκ Απαντήρ Μποκτώρ , ο οποίος το δώρισε στον π- Γκέργκες [=Γεώργιος], υιού του π. Αμπν Ελμεσήχ Αμπν Ελμαλάκ, ιερέα του Ι. Ν. της Παναγίας στην Ασιωτ και της Ι. Μονής (φ.1)
Διακόσμηση : Περίτεχνα πολύχρωμα επίτιτλα και αρχικά
Στάχωσης : Εκ δέρματος και χάρτου.

86 Μπενάκη 16,5 Χ12 φφ. 135 18ου σι.
Περιεχόμενο : Ευχολόγιο: α. (φφ. 1 - 38) Ακολουθία του Εσπερινού.
β. (φφ. 38 ν. - 51 ν.} Ακολουθία του Όρθρου, γ. (φφ. 52 - 135 ν.) Η θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου.
Γλώσσα : Κοπτικά και σημειώσεις στα Αραβικά.
Κτήτωρ : Ίσως το ίδιο με το επόμενο.
Στάχωσης : Εκ δέρματος και χάρτου.

87 Μπενάκη 23X16,5 φφ. 78 1844
Περιεχόμενο : Ευαγγέλιο του Λουκά, με Εισαγωγή
Γλώσσα : Αραβικά μόνο.
Χρονολογία : Τετάρτη 28 Μπαμπά 1561μαρ. [=6/11/1844] (φ. 78).
Κτήτωρ : Ο Διάκονος Μπούλες [^Παύλος] Σαϊντ Χενέν
από το Αμπνούμπ Ελ Χαμάμ (φ. 78).
Στάχωσης : Εκ δέρματος και χάρτου.

110 Τ.Α. 23X12,5 φφ. 181 15ου αϊ.
Περιεχόμενο : Τα Τέσσερα Ευαγγέλια, με Εισαγωγή από
ΤΟ π.Shams el_Riasah, Ibn Kabar (+1321) από τα έργα του [Μisbah al-dhulmah fy Idah el-khidmah]
Γλώσσα: Αραβικά μόνο.
Σταχωσης: Εκ δέρματος,

Γ. Άθως. Ιερά^ονή Ιβήρων :
χ.α.23 22X15,5 φφ. 320 16ου αϊ.24
Περιεχόμενο : Ψαλμωδία του μηνός "Κοιάκ".
Γλώσσα : Κοπτικά, Ελληνικά και Αραβικά.
Κτήτωρ : Ίσως από τον Ιερό Ναό Αγ, Γεωργίου της Κοπτικής Κοινότητας στη Ρόδο, ή από τον Ιερό Ναό Αγ. Αντωνίου της Κοπτικής Κοινότητας στην Λευκωσία, Κύπρο τον 16ο αιώνα.
Διακόσμηση : Λιτά ερυθρόγραφα επίτιτλα και χρυσό26
Στάχωσης : Εκ δέρματος και ξύλου.